آزواسپرمی یا بی نطفگی چیست؟

آزواسپرمی (azoospermia) کمبود تعداد سلول های جنسی آقایان موسوم به اسپرم در مایع منی است. اگر پس از یک سال برقراری رابطه جنسی بدون هیچ راه‌کار پیشگیری از بارداری، حاملگی اتفاق نیوفتد، به این معنی است که یا زن یا مرد و یا هر دو دچار مشکل ناباروری باشند. تقریبا در ۴۰% موارد ناباروری، مرد دچار مشکل باروری است. یعنی توانایی بچه دار شدن از سوی اسپرم‌های مرد وجود ندارد.

آیا آزواسپرمی یا بی نطفگی در مردان شایع است؟

حدود ۱٪ از همه مردان و ۱۰٪ -۱۵٪ مردان نابارور دارای آزواسپرمی هستند.

انواع آزواسپرمی چیست؟

سیستم تولید مثل مردان از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

• تستیس ها یا بیضه‌ها: که وظیفه تولید اسپرم را در فرایندی به نام اسپرماتوژنز بر عهده دارند.
• لوله های سمینی‌فروس: لوله‌های کوچکی که بیشتر بافت بیضه را تشکیل می‌دهند.
• اپیدیدیم: لوله‌ای که در آن اسپرم بالغ منتقل و ذخیره می‌شود
• وازدفران: لوله ای که از اپیدیدیم به داخل حفره بدن منتقل می شود
• اورترا: لوله‌ای که از آلت تناسلی عبور می‌کند تا ادرار و مایع منی را از بدن خارج کند.

علت‌های  بی نطفگی را می‌توان به سه نوع اصلی تقسیم کرد:

۱ . علل غیر بیضوی

که در آن تولید هورمون های جنسی به درستی صورت نمی‌گیرد درنتیجه بر روی ساخت اسپرم ها تاثیر می‌گذارد. این حالت می‌تواند ناشی از:

• سندرم کالمن (Kallmann syndrome): یک اختلال ژنتیکی (ارثی) بر روی کروموزوم X که با کاهش سطح آزاد کننده هورمون گنادوتروپین (GnRH) و بویایی است. GnRH غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا هورمون‌هایی را که بر اندام‌های تولید‌مثل تاثیر دارند ترشح شوند.
• اختلالات غده هیپوتالاموس و غده هیپوفیز، که می‌تواند ناشی از تاثیرات پروسه‌های پرتودرمانی یا مصرف برخی داروهای خاص باشد (به خصوص داروهای مورد استفاده در شیمی‌درمانی)

۲ . علل بیضوی (غیر انسدادی)

نقص در ساختار یا عملکرد بیضه‌ها می تواند باعث بروز آزواسپرمی شود. که می تواند ناشی از:

• آنورکیا (Anorchia) یا عدم وجود بیضه‌ها
• بیضه‌های نزول نیافته (Cyptorchidism)
• دستکاری اسپرماتوژن و توقف تولید اسپرم
• سندرم کلینفلتر
• بیضه‌های التهابی ناشی از اوریون در بلوغ اواخر
• تومورها
• واکنش به داروهای خاص
• رادیوتراپی
• وجود بیماری‌هایی مانند دیابت، سیروز کبدی، یا نارسایی کلیه
• عمل جراحی
• واریکوسل

۳ . علل پس از بیضه (انسدادی)

مشکلات انزال یا انسداد در دستگاه تولید مثل مانع از انتقال اسپرم به مایع منی می‌شود. این وضعیت در حدود ۴۰٪ از مردان مبتلا به آزواسپرمی رخ می‌دهد. و می‌تواند ناشی از:

• یک انسداد یا ارتباط از دست رفته در اپی‌دیدیم، وازدفران یا جاهای دیگر در سیستم تولید مثل باشد.
• عدم وجود دو طرفه وازودفرانس بصورت مادرزادی (CBAVD): نقص ژنتیکی است که در هنگام تولد وازدفران‌ها وجود ندارد. جهش ژنتیکی که باعث ایجاد CBAVD نیز می شود به شدت با فیبروز کیستیک مرتبط است. یعنی اسپرم تولید می‌شود اما هیچ مسیر و مجرایی برای انتقال از بیضه برای آن‌ها وجود ندارد
• عفونت
• رشد کیست
• تروما
• وازکتومی (حذف تمام یا بخشی از وازدفران با کمک عمل جراحی)

علل آزواسپرمی یا بی نطفگی چیست؟

نقش ارثی و ژنتیکی در ۱۵- ۱۰٪ مردانی که تولید ناکافی اسپرم دارند غیرقابل انکار است. نقص در کروموزوم‌ها می‌تواند بر تعداد، شکل و اندازه اسپرم تاثیر بگذارد.

نقص کروموزومی در در بخش‌های مختلف در کروموزوم Y (مرد) رخ می‌دهد. در برخی موارد، یک قطعه کروموزوم Y ممکن است از دست رفته باشد (microdeletion) و باعث ناباروری در مرد شود.

آزواسپرمی چگونه تشخیص داده می شود؟

بی نطفگی زمانی تشخیص داده می شود که در نمونه مورد آزمایش منی که داخل سانتریفیوژ قرار می گیند، هیچ اسپرم یا سلول جنسی مردانه ای به چشم نخورد.

سانتریفیوژ یک ابزار آزمایشگاهی است و نمونه های آزمایشگاهی را با سرعت بسیار بالا می چرخاند تا قسمت های مختلف آن از هم جدا شوند. در مورد سانتریفیوژ مایع منی، بصورت طبیعی اسپرم ها از مایع جدا می شوند و قابل شمارش خواهند بود اما برای افراد دچار آزواسپرمی سلول جنسی وجود ندارد تا از مایع منی جدا شود.

پزشک برای تشخیص بهتر معمولا یک تاریخچه کامل از بیمار میگیرد که شامل موارد زیر نیز می‌شود:

• موفقیت یا شکست باروری در گذشته (توانایی داشتن فرزند)
• سابقه بیماری‌های دوران کودکی
• سابقه جراحی در ناحیه لگن یا روی آلت تناسلی
• عفونت های دستگاه ادراری – تناسلی
• وجود یا عدم وجود بیماری‌های منتقله از راه جنسی
• قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس یا شیمی درمانی
• سابقه مصرف هرگونه داروی خاص از گذشته تا کنون
• اعتیاد به الکل، مواد مخدر و ماری جوانا و …
• سابقه قرار گرفتن در گرمای بیش از حد
• سابقه خانوادگی نقایص زایمان، عقب ماندگی ذهنی، نارسایی تولید مثل یا فیبروز کیستیک

پزشک همچنین یک معاینه فیزیکی کامل شامل موارد زیر انجام خواهد داد:

• بررسی کلی شامل اندازه و شکل بدن و اندام‌های تولید مثل
• لمس آلت تناسلی و اسکروتوم
• وجود یا عدم وجود وازدفران
• لمس تورم احتمالی اپی دیدیم
• وجود یا عدم وجود واریکوسل

پزشک آزمایش های زیر را ممکن است درخواست کند:

• اندازه‌گیری سطوح هورمون‌هایی مانند تستسترون
• آزمایش ژنتیک
• گرفتن اسکن اشعه ایکس یا اولتراسوند از اندام‌های تولیدمثل
• تصویربرداری از مغز برای شناسایی اختلالات هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز
• گرفتن بیوپسی

درمان بی نطفگی

اغلب انجام تعدادی آزمایش و بررسی های ژنتیکی از اقدامات مهم در درمان بی نطفگی است. در موارد بی نطفگی انسدادی سعی می شود که عامل انسداد برطرف شود. اگر مشکل از هومون ها و ترشح آن ها بشد به کمک دارو یا سایر روش های دیگر مشکل آنها را حل می کنند. اگر در بیضه شخص اسپرم زنده وجود داشته باشد می توان از راه های مختلفی اقدام به بارداری کرد.

چگونه می توان از آسیب دیدگی جلوگیری کرد؟

البته هیچ راه شناخته شده‌ای برای پیشگیری از بروز مشکلات ژنتیکی که سبب ایجاد آزواسپرمی ‌شود وجود ندارد یا دست کم تاکنون هیچ راهی رای جلوگیری از آن پیدا نشده. تنها می توان برخی اقدامات پیشگیرانه را انجام داد. برای مثال:

• اجتناب از انجام فعالیت هایی که به اندام های جنسی آسیب می رساند.
• قرار نگرفتن در معرض اشعه
• درک خطرات ناشی از مصرف برخی داروها که روی اسپرم ها تاثیر می گذارند
• جلوگیری از قرار گرفتن برای مدت طولانی در هوای گرم